DERYA SOYSAL / TARİHÇİ
Magtymguly Pyragy (1724–1807), 18. yüzyılın Türkmen düşünürü ve şairi olup, dünya şiir tarihinin önemli bir ismi olarak kabul edilmektedir. Şiir hayatına çok genç yaşta başlamıştır. Nuryadyyeva, G. (2018), Magtymguly hakkında şöyle yazar: “O, sözün gücü ve mucizesiyle şiir dünyasında hüküm süren büyük bir düşünür ve şairdir.” Magtymguly’nin şiirleri birçok dile çevrilmiştir (Gulgeldiyeva, 2023). Ataniyazova ve Jeyhunov (2024), onun ulusal kimlik ve eğitim açısından kilit bir figür olduğunu belirtirler. Filozoflar, Magtymguly’yi genç kuşakların eğitimi için “örnek bir okul” ve hayatın önemli meselelerine dair rehberlik eden “ruhsal bir hekim” olarak görürler.
Magtymguly, Türkmen edebiyatı tarihinde “altın bir yer”e sahip olan bir şairdir. Bu konuda Orazdurdiyevna, Vepayevna & Maksadovna (2023) şöyle der: “Magtymguly, Türkmen edebiyatının en büyük temsilcisidir. Türkmen yazılı edebiyatının kurucusu olarak kabul edilir ve onun edebi formu, Türkmen halkının tarihsel ve yeni doğmakta olan ulusal bilincinin güçlü bir sembolü haline gelmiştir.”
Şairin başlıca temaları cesaret, vatanseverlik, ruh temizliği, doğa sevgisi, merhamet, saygı, iyilik, bilgelik ve hümanizmdir (Nuryadyyeva, 2023). Şiirlerini halk önünde okur, insanları kendilerini aşmaya, kahraman ve onurlu olmaya teşvik ederdi. Türkmen dilini en yüksek seviyeye taşıyan Magtymguly, Türkmenistan bağımsızlığının da temel sembollerinden biri olmuştur. Şair, Türkmenlerin birliği için çağrıda bulunmuştur. Müftiler’e (2023) göre, halkla sade Türkmen diliyle konuşan şair, onların hayatını, yaşam tarzını, geleneklerini ve göreneklerini adeta bir ayna gibi yansıtmış ve onlara yol göstermiştir. Mevcut kurallara ve yabancı tahakküme karşı çıkmış, hiçbir baskıyı kabul etmemiştir. Bu tavrı sayesinde halkın gözünde yüce bir konuma ulaşmıştır. Vatan sevgisi, birlik ve beraberlik, sadakat, çalışkanlık, sevgi ve saygı, kimliğin ve benliğin korunması eserlerinin ana temalarındandır.
Türkmenistan Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhamedov şöyle demiştir:
“Doğunun büyük düşünürü ve bilgesi Magtymguly Pyragy, derin hikmet içeren dizeleri sayesinde halkın kalbinde ebedî bir yer edinmiştir. Hümanizmi, dürüstlüğü ve birliği savunan Pyragy’nin eserleri tüm insanlık için paha biçilmez bir değerdir. Söz ustası Magtymguly Pyragy’nin yaratıcılığı, tüm zamanlar için kıymetli bir manevi ve ahlaki okuldur.”
Magtymguly, Türkmen vatanseverliğinin simgesel yazarıdır. “Türkmeniň”, “Türkmen binasy”, “Depe nedir, düz nedir”, “Gerekdir”, “Ýigide”, “Ykrarsyz ärden” gibi şiirleri bu konuyu yansıtır. Bu şiirlerde Türkmenlerin ne kadar cesur, korkusuz ve sadık insanlar oldukları anlatılır. Örneğin, “Türkmeniň” adlı şiirinde şöyle der:
“Süleyman, Rüstem-u Zal, Jemşit oňa bolmuş geda,
Günde ýüz müň salsa leşger, degmez şanyň belasy.”
Burada Türkmen ordusunun yenilmezliği tasvir edilir. Gerçekten de Magtymguly vatanını çok sever ve onu en yüce seviyeye taşımaya çabalar. Bu yüzden halkını vatan sevgisine teşvik eder. “Aýrylma” şiirinde, ne olursa olsun Türkmenlerin vatanını terk etmemesi gerektiğini vurgular:
Mestana ýörinçäň gayry ýurdunda,
Önüp-ösen öz ýurtyňdan aýrylma.
Dame düşüp, ganatyňdan aýrylma.
Şair, Türkmen vatanının birliği için daima çağrı yapmıştır. “Türkmeniň” adlı şiirinden alınan şu dizelerde olduğu gibi:
Bir suprada taýýar kylynsa aşlar,
Göteriler ol ykbaly türkmeniň…
“Bir sofrada yemek yapılırsa, Türkmen’in kaderi yükselecektir.” Buradaki “tek sofra” benzetmesi, Türkmen birliğini vurgulamak için bir metafordur. Şair, Türkmen devletinin ebedî olmasını ister:
Hor galmasyn puştdan-puştum…
(Soyum küçülmesin, ebedî bir devletim olsun.)
Türkmenistan dışında da Magtymguly, Türk dünyası ve Rusya için önemli bir şairdir. TÜRKSOY, 2024 yılını Magtymguly Pyragy Yılı ilan etmiştir (Turksoy, 2024). Bu kapsamda, Türkmenistan ve Türkiye başta olmak üzere Türk dünyasında ve dünyanın dört bir yanındaki kültür, sanat ve siyaset merkezlerinde Magtymguly anısına çeşitli etkinlikler düzenlenecektir. 18. yüzyıldan sonra Türkmen dili, Magtymguly’nin şiirleri sayesinde yazı dili haline gelmiştir. Ondan önceki Türkmen şairleri Çağatay Türkçesiyle yazarken ve kendisi de bu dili çok iyi bilmesine rağmen, Magtymguly kendi kabilesinin ağız özelliklerini kullanmış ve Türkmen dilini yazı dili hâline getirmiştir. Bu yüzden Türk dünyasında önemli bir yer edinmiştir. Müftiler (2018), Magtymguly’nin halkına, diline ve edebiyatına büyük katkılar sağlayan, yaşarken ve sonrasında derin izler bırakan ve etkisi günümüze kadar süren önemli bir şair olduğunu yazar. Onun şiirleri sadece Türkmen edebiyatını değil, tüm Türk dünyası edebiyatını etkilemiştir.
Ayrıca, 25 Mart 2024’te New York’taki Birleşmiş Milletler binasında, Magtymguly adına bir anma töreni düzenlenmiştir. TÜRKSOY, Türkmenistan’ın BM Daimî Temsilciliği ve UNESCO iş birliğinde yapılan bu etkinliğin adı: “Magtymguly Pyragy’nin Barış Yolu: Doğumunun 300. Yılında” idi.
Magtymguly, felsefede de önemli bir yere sahiptir. O sadece Türkmen halkı için değil, dünya için de önemli felsefi düşünceler geliştiren, sanat ruhunu aydınlatan ve dünyevi hayatı sanatsal biçimde yansıtan bilge bir şairdir.
Kadınlara, özellikle annelere çok değer verirdi. Aile içinde, kız çocuklarının eğitiminde annenin rolüne önem atfederdi. Kadınların çocuklara iyi örnek olması ve aile birliğini koruması için güçlenmesini isterdi.
Çocuğu, ailenin onuru ve gözünün nuru olarak görür, onlara büyüklere saygı, küçüklere şefkat, dostluk ve kardeşlik ilişkileri kazandırmayı amaçlardı.
Magtymguly’nin şiirleri Batı Avrupa’da da büyük ilgi görmektedir. Batı dillerine yapılan ilk çeviri, Macar doğubilimci H. Wamberi (1832–1913) tarafından 1879 yılında yapılmış, İngilizce ilk çeviri ise Yusuf Azemu tarafından 1995’te yayımlanmıştır. H. Wamberi’nin Almanca yaptığı 41 şiir çevirisi, 1879’da Leipzig’teki Alman Doğu Cemiyeti Dergisi’nde yayımlanmıştır. Şiirlerinden bazıları İspanyolcaya ve ardından yeniden Almancaya da çevrilmiştir (Gulgeldiyeva, 2023).
Bu düşünür, genç neslin eğitimi için ilham verici şiirleriyle örnek bir okul oluşturmuştur. O, Türkmen halkının klasik şairidir. Bilge şairin dünya kültürü tarihindeki yeri ünlü doğubilimci V. V. Bartold tarafından şöyle ifade edilmiştir:
“Türk halkları arasında, sadece Türkmenlerin Magtymguly gibi ulusal şairleri vardır.” (Ataniyazova & Jeyhunov, 2024)
Magtymguly Pyragy, halk şairidir. Şiirleri halk tarafından benimsenmiştir. Orta Asya kültür tarihinde özel bir öneme sahiptir. Aslında Magtymguly, Türkmenlerin ruhani önderi, felsefi şairi ve Türk dilli edebiyatın öncüsü olarak kabul edilebilir. Magtymguly, Çağatay Türkçesini klasik edebî dil olarak kullanan ilk Türkmen şairlerden biridir. Şiirlerinde Farsça yerine Türk dillerine yönelme görülür. Bu nedenle, Orta Asya’dan Türkiye’ye kadar uzanan Türk edebiyatı tarihinde önemli bir figürdür. Şairin “iyi” ve “kötü” kavramları üzerine titizlikle eğilmesi, onu örnek bir şahsiyet haline getirmiştir.
Özetle, Magtymguly’nin şiirleri çok yönlü, anlam zenginliği yüksek ve sanatsal açıdan güçlüdür. İnsana dair her türlü konuya şiirlerinde yer vermiştir. Bu nedenle özellikle Türkmen halkı için bir rehber niteliğindedir. Genel olarak şiirlerinde ilettiği evrensel mesajlar, onu dünya çapında tanınan bir şair yapmıştır. Eserlerinde eğitim ve kadının yeri önemli yer tutar. Ataniyazova ve Jeyhunov (2024) şöyle der:
“Bilgisiz bir adam bir yıl yaşar, bilgili bir adam bin yıl.”
Bu nedenle Magtymguly’nin şiirleri, edebiyat, felsefe ve insanlık tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Şairin bu konudaki tutumu şöyledir:
“Bir ýaman söz ýürek bular, Ýagşyny älem arzuwlar.”
(Kötü bir söz kalbi yaralar, herkes iyiliği arzular.)
“Magtymguly, özüň düzetgil, Özüňi sen özgelere göz etgil.”
(Magtymguly, önce kendini düzelt, başkalarına örnek ol.)
Bu dizeler, öz eleştiri ve manevî gelişim çağrısıdır. Şaire göre kişisel sorumluluk ve öz-düzeltme, toplumun ve milletin ilerlemesinin temelidir.